(1)Péshekí
Em lékollíneweye hewlléke bo jíyakirdinewey zaraewkaní ziman u zar u shéwe u zimaní standerd u zimaní yekgirtú le yekitrí u le duwayída cend tébíníyek le barey zimaní yekgirtúy Kurdíyewe dexate rú be mebestí tawtwékirdin.
(2) Pénasey Ziman
Le ruwangey zimanewaníyewe be péy pékhate u erk deyan pénasey ziman le arada ye be taybetí le ber ewey babetéke ke nek her zimanewan bellkú feylesúf u sharezayaní derún u mirovnasan u lem duwayíyeshda endazyaraní geyandin be biwarí xoyaní dezanin, her yeke lem komelle le térruwaníní xoyewe u be péy meramí xoy pénasey ziman deken.Lére da renge tébíní ewe bikrét ke pénasekaní zimanewanekan le hemúyan kemtir billawin cunke zimanewaní le seretay Sedey Bístewe le geshe u gorranékí berdewamda búwe u em pénase zimanewaníyane kemtir geyshtúnete berdestí ewaney pisporr nebún le biwarí zimanewanída. Lem térrwanínewe le xuwarewe cend pénaseyek dexeyne rú?
(1) Ziman régeyekí na xerízí mirov bende bo geyandiní bíroke u soz u arezú be hoy peyrrewékí hémayí dengíyewe ke be arezú berhe?m dé. (1)
(2) Ziman peyrrewékí hémayí dengí le xoweye ke be hoyewe
gir?úpékí komell haríkarí yekitr deken. (2)
(3) ziman peyrrewékí hémayí dengí le xowey xawen pékhateye, komelle xellkék be karyan déné bo derbirríní peywendí néwanyan. Em peyrrewesh be tewawí ew shit u rúdawane polén dekat ke le dewr u berda hen. (3)
(4) Ziman peyrrewékí xúyí allúde. (4)
(5) Ziman komelle risteyeke,be kota yan bé kota alloze le diréjhída, le komelle kereseyekí be kotawe dirust debé.(5)
(6) Ziman komelle binemayeke ke wata u zinjíreyek _ deng beyekewe debesté. (6)
(7) Ziman peyrrewékí dengí amajheyí taybete ke pédecét bernameyekí bo maweyí bét bo geshe kirdin le mirovda. (7)
Em komelle pénase zimanewaníyane ke be naxí sedey péshúda diréjh debinewe u ta éstash karyan pédekré, her cende le derbirrín u jext kirdinda jíyawazin, hemúyan lewe da rék dekewin ke ziman xawení cend taybetíyeke wek emaney xuwarewe?
(1) Ziman denge u wata: ziman le dú astda kar dekat: denge zimaníyekan be régey lékdan dekat be morfém u morfémekan dekat be wushe u wushe be giré u giré be riste. Le astí take fonémda ziman zor be degmen wata dedat, bellam le astí morfém u beserewe ziman zor wata degeyené, dengé watay nebét be dengí zimaní najhmérrét.
(2)Ziman peyrrewe? le hemú astekanda ziman destúrbende, wate ziman birítí níye le komelle dengék yan wusheyek ke kwérane ríz kirabin.
(3) Héma zimaníyekan be zorí le xo wen? peywendíyekí díyar u ashkra le néwan héma zimaníyekan u watakanyanda níye hercende le wushe sirushtíyekanda hendé lékcún bedí dekré,bellam em wushane gir?ngíyan le zimanda pé nadré cunke le komellékewe bo komellék degorrén u jhimareshyan le caw jhimarey tirí wushey zimanekeda kemin.
(4) Ziman mirov bende? le térruwaníní zimanewanekanewe ziman bende be mirovewe, wata, peyrrewí geyandin le zíndewerí tir da taybetíyekaní zimaní miroví téda níye u be ziman dananrén.
(5) Le pénasekaní beshí yekemí Sedey Bístda jext heye le ser ewey ke ziman xúyekí komellayetíye u be férbún le xellkí tirewe le minallda dirust debét. Be duway 1957 da bawerr waye ke ziman berhe?mí dewruber u bo maweyí ye, wate hendé le binemakaní ziman legell minallda le dayík debé u he?ndékí tiryan mindall le dayk u bawk u komellewe fér debé.
(6) Ziman kode yan amraze bo geyandiní zanyarí be mebestí haríkarí, wate joréke le calakí komellayetí.
(7) Ziman zíndúwe? wate hemíshe le gorrandaye, be radeyek ke le mawey cend hezar sallékda híc le zimane binerreteke naménétewe.
(3) Ziman le térruwaníní komellnasí zimanewe ( ko zimanewaní)
Yekem pirsíyar ke rúberrúy komellnasí ziman debétewe pénase kirdiní "ziman" xoyetí, cunke ne legell nawcey jugrafí síyasí u ne legell netewe da yeksan níye.
Pénaseyekí jugrafí síyasí ziman, bo nimúne Inglízíy Brítaníya u Emiríka u Ustiralíya u Níyuzílend le yekitr jíya dekatewe.Emesh pesnd níye. Netewesh le xoyda bírokeyekí llélle ke kem u zor peywendí bew zimanewe níye ke kesék qisey pédekat. Kurdekaní Turkíya be Turkí dedwén bellam xoyan be Kurd dadenén, her weha Kurdekaní Súríya u Iran ke be ‘Errebí u Farsí qise deken,kecí le rúy neteweyíyewe Kurdin, bellam Hollendíyekan ke zimanekeyan shéweyekí Ellmaníye xoyan be Ellman dananén. (8)
Binemay le yekitr geyshtin le dúwanekey péshtir bashtir birr nakat u nashé bo pénase kirdiní ziman bikrét be péwer cunke Inglízékí xellkí Gillasko legell Kokníyekí naw Lenden kemtir le yekitr degen wek le Allmaníyek u Hollendíyek, kecí Gillasko u Kokiní be yek ziman , wate Inglízí, ejhmar dekrén le katékda Ellmaní u Holendí be dú zimaní jíyawaz dadenrén, be bé gwédan be híc binemayekí zimaní cunke Hollendí u Allmaní nek her le yektir degen, bellkú zimanekanyan le rúy pékhatewe zor lew zarane nizíktirin ke péyan degutré Cíní.
Komellnasaní ziman le beramber ew késhane da deste westan dewestin , péyan waye ke ziman le pénase nayet u xoyan zíyatir peywend deken be bírokey komelley ziman. Le lay eman komelley ziman ew komelle xellkeye ke hest deken be yek ziman dedwén. (9)
Bem péye Hollendí u Ellmaní debne dú zimaní jíyawaz, cunke
legell ew hemú lékcúne le pékhatí dú zimanekeda, héshta Holendíyekan wa he?st deken ke zimanekeyan le Ellmaní jíyawaze, her weha Ellmanekanísh xoyan be jíyawaz dezanin, bem péyesh hemú zare jíyawazekaní "Cín" be bé jíyawazí yek zimanin, cunke xellkí Cín wa hest deken ke be yek ziman dedwén. Bem péye hemú zarekaní Kurdí be bé gwédan be jíyawazí le pékhatey dengsazí u wushe sazí u riste sazí u wajhe da, hemúyan katé be zimaní Kurdí dadenrén ke ew xellkey qiseyan pédeken hest biken ke yek ziman, zimaní Kurdí, qise deken. Leme zíyatir péwerí tir níye bo jíyakirdinewey zimanekan le yekitrí.
(4) Ziman u Shéwe
Le ber ew késhaney dekewéte naw pénasey zarawey (ziman) komellnasaní ziman dest le zarawey ziman helldegirn u le jíyatí em, pena debene ber zarawey "shéwe". Shéwe be bawerrí eman komelle kereseyekí zimaníye ke erkékí komellayetí radeperréné. Be bocúní Crystal shéwe zaraweyekí komellnasí zimane bo peyrrewékí zimaníy be kar dé ke be péy yan le jhér desellatí gorran le barí komellayetída kar dekat, hendé jar bare komellayetíyeke shéweyekí nawceyí, hendé jarí tir shéwey písheyí yan ayíní yan cínayetí dirust dekat. (10) Bem péye hemú zarekaní zimanék shéwey ew zimanen, tenanet zimanekesh xoy debét be yekék le shéwekan.Lére da péwíste tébíní ewe bikeyn ke:
(1) Em pénase firawaney " shéwe" nek her " ziman" bellkú zar u shéwazísh degiréte xoy.
(2) Shéwe detuwanét bicúkitr bét le " ziman" u "zar" " shéwaz", bo ew kerese zimaníyanesh be kar bét ke le qisey xézanék, gerrekék, komellé kesí hawnefs u hawpíshe yan hawpisporríy yan take kes debínrén.
(5) Jorekaní Ziman
Be péy térruwaníní komellnasaní zimaní u xellkí, ziman debét be cend jorékewe wek zimaní yekgirtú (fermí,kargérrí), zimaní standerd, zimaní kilasíkí, zimaní ‘amí (xellkí yan míllí), zar,Creole u (11) Pidgin ( zimaní tékell)?
1- Zimaní yekgirtú: ew zimaneye ke be hawirdin yan tékellkirdiní cend zarék yan be sepandiní zimanékí standerd le nawceyekí jugrafída be destéwerdan yan be nexshe danan bo ziman déte kaye.
2- Zimaní standerd: ew shéweyeye ke be hemú hengawekaní yekgirtinda téperríwe u xawení destúr u ferhe?nge u le kargérrída be kar dé bellam le sertapay nawceyekí jugrafída rezamendí xellkí wernegirtúwe.
3- Zimaní dérín yan kilasíkí: ew zimaneye ke méjhúyekí pirr le shanazíyaney heye u destan u efsane le barey bineceyanewe le aradaye be pécewaney hendé zimaní tirewe ke destkird u bé méjhúyekí diréjhn.
4- Zimaní xellkí ( míllí) ew shéweyeye ke le derewey bone u shwéne resmíyekanda be kar dé wek mall u bazarr u ahe?ng, bé méjhúwe u serbexosh níye, wate axéwerekaní be zimanékí serbexo u jíyawazí dananén le zimane yekgirtú yan standerd yan déríneke, bellam zimanékí zíndúwe.
5- Zar yan daylékit: shéweyekí zimane ke bende be nawceyekewe, be hoy wajhe u pékhatey rézimaní denasrétewe u gokirdinékí jíyawazíshí heye. Her zimanék qise pékeraní zor bét, zar peyda dekat, be taybetí ke hokarí jugrafí béte ber dem u xellkeke le yektir jíya bikatewe. Asayí ye ke yekék yan zíyatir le zarekan desellat peyda bikat u bibéte zimaní standerd.
6- Zimaní bazir?ganí u Pidgin u Creole: le komellgey
fire zimanda cend egeré déte arawe (12):
(1) Serhe?lldaní zimaní kar berréwebirdin yan zimaní bazirganí:
yekék le shéwekan be destéwerdan yan be bé destéwerdan helldebijhéré bo peywendíkirdin u berréwebirdiní bazirganí u dekréte shéweyekí hawbesh, wek barí zimaní Latíní dú hezarsall lemewpésh le Ewrrúpa da.
(2) Fire zimaní: lem bare da daníshtúwaní nawceyek hemúyan sharezayí le hemú zimanekaní nawceke peyda deken u he?r zimane le biwarékda be kar dénin, zimanék le mallewe, shíweyekí tir le cayxane u sheqam u derewey mall, shéweyekí jíyawazísh le qutabxane u dadge. Bo nimúne le nawcey
( sawrís) ke dekewéte serúy rojhhe?llatí Italíya , Ellmaní le mallewe u Italí le keníse u Ferrensí le barrekanda be kar dé.
(3) Hendé jar shéwey ( pidgin) serhe?lldeda ke peyrrewékí zimaní sakare bo píyadekirdiní peywendí néwan xellkí be kar dé ke zimaní hawbeshyan níye. Shéweyekí zimaní daykí kes níye u le ser binaxey cend zimanékí tir, be taybetí zimanékí Ewrrúpí u be tékellkirdin legell wajhe u rézimaní zarékí nawceyí dirust debét. Em peyrrewane be zorí le kenar derya u réga bazirganíyekanda déne ara (13).
He?ndé jar em peyrrewane lenaw decin u he?ndé jarísh geshe deken u pere desénin u giringíyan pitir debét ta wayan lédé debne zimaní daykí neteweyek u degene pileyekí beriztir u debne (Creole) (14). Lem qonaxe da peyrreweke billaw debétewe be naw xellikda u biwarí bekarhénaní firawan debét u ristesazíyekí alloz peyda dekat u wajhey tirí déte naw wurde wurde le sakarí derdecét u debéte zimaní fermí wulateke.
(6) Zimaní Standerd u Zimaní Yekgirtúy Kurdí
Be bawerrí ko zimanewanekan zimaní standerd le komellga péshkewtúwekanda ser helldeda u xawení em taybetíyaneye: (1) zarékí sepawe (2) desellat bo kargérrí be karí déné (3) le mídíya u qutabxane u zankokanda bekar dé (4) take zimane ke péydenúsré (5) ta radeyek negorre : rége be jíyawazí firawan nadat le rúy rénús u gokirdin u réziman (6) berhe?llstí zíyatire beramber gorran le zarekaní tir (7) debéte péwer bo berawird kirdin legell zarekaní tirda.(8) le rúy zimanewe, tenya zaréke le zarekaní tir, bellam le rúy komellayetíyewe be beriztir debínré, wata nawbangí heye (9) be sembulí neteweyek dadenré (15). Be péy em taybetíyane, Kurdí dú shéwey standerdí heye: standerdí Kurdíy nawerrast u standerdí Kurdíy bakúr: yekemyan le sallekaní (1920) ewe xeríkí dirustbúne u ewí tiryan le duway raperrínewe her yekeyan lew nawcaney téyda bekar dén, rezamendí xellkyan wergirtúwe. Ewí Kurd níyetí u be péwíst dezanré zimaní Kurdíy yekgirtúwe (15), nek standerd.
(7) Régakaní Dirustkirdiní Zimaní Yekgirtú : Zimaní Yekgirtú Be Yekék Lem Régayane déte dí :
1- Hawirdiní zimanékí bégane ( Ewrrúpí yan ‘Errebí).
2- Sepandiní yekék lew dú standerde Kurdíyane.
3- Muturbe kirdiní yekék lew dú standerde be wí tir
(be wajhe yan réziman yan herdúkyan).
4- Dahénaní zimanékí Kurdíy yekgirtú be tékellkirdiní keresey rézimaní u wajheyí hemú zarekaní Kurdí.
Rrégey yekem u dúwem ke zor pesend nín, péwístí be bírkirdinewe u lékdanewe níye, be yek hengaw déne dí; birryarékí ramyarí ke túshí berhe?llstékí zor debétewe.
Régey séyem asantire le cuwarem u be asaní enjam dedré, bewey pisporrekaní ziman be ser hemú ew wushane da bicnewe ke le zarekanda hen boshayíye wajheyíyekan le yekék le standerdekanda be wajhey standerdekey tir u zarekan pirr bikenewe u pisporrí bo ew wushane peyda biken ke le hemú zarekanda heye yan le naw zarékda heye (16). Bellam ewesh péshekí péwístí bewe debé ke birryar bidré kam standerd be wushey ewaní tir pirr dekrétewe, wate kam lew dú standerde debét be qeware yan cuwarcéwe bo ewaní tir.
Rrégey cuwarem zor giran dewesté, serkewtin u jhérkewtiní té dekewé, maweyekí zorí dewé u berhe?llstí té dekewé cunke:
(1) Nabéte zimaní dayk, be taybetí le newekaní yekemda le mallewe qisey pé nakré.
(2) Péwístí bewe debét le sawayan u qutabxane da bigutrétewe, cunke jíyawaz debét le zimaní mallewe yan zimaní dayk.
(3) He?rgíz sozí zimaní daykí nabét.
(4) Túshí berhe?llstí debé lew xellkey be zarekaní tir dedwén.
(5) Legell ew zimane destkirdaney ke le Sedey 18,19 da le Ewrrúpa seryan hellda bo dirustkirdiní zimanék ke hemú mirovék péy bidwé wek Vúlapúk, Novíyal, Intir língwa u Glosíya u éspranto jíyawazíyekí zorí nabét u híc lemane jige le éspranto serkewtinyan be xoyanewe nedí.(17)
(8) Qonaxekaní Dirustkirdin:Dirustkirdiní Zimaní Yekgirtú be Cend Qonaxíkda Téperr debé(18):
(1) Qonaxí hellbijhardiní zarék wek binaxe: eme le hemú qonaxekan sexittire le ber ewey he?rwek entropolojíyay ziman le seretay Sedey Bístemewe derí xistúwe híc zimanék le zimanékí tir bashtir u péshkewtútir u juwantir níye, ziman yan zar níye ke pashikewtú bét(19), bellkú kultúr heye ke pashkewtú yan péshkewtú bét, dísan, ziman níye sakar u sade bét, hemú zar u zimanekan le yek piley péshkewtindan? lem rúwewe hemúyan le yek astdan le rúy tuwanstewe u he?mú bírékíyan pé derdebirrdiré. Dísan zorí u kemí jhimarey qise pékeran hokarékí giring níye le hellbijhardinda wek le ezmúní mílletékí wek Híndekanda derdekewé. Ew netewaney ke zimaní yekgirtúyan heye, méjhú yarídey dawin ke bo Kurd nebúwe.
(2) Qonaxí núsín u dananí ferhe?ngí gishtí u taybetí u rékxistiní rénús u núsínewey rézimanekey be wurdí.
(3) Nwékirdinewe u firawankirdiní wajhey zimaneke be xuwastin le zar u zimaní tirewe ta wekú debéte zimaní zanist u pizíshkí u felsefe … htd
(4) Hengaw nan bo kirdiní zimaneke be zimaní fermí le mídíya u qutabxane u zanko u he?mú biwarekaní tirí jhíyan.
(9) Taybetíyekaní Zimaní Yekgirtú:
Zimaní yekgirtú debét cend taybetíyekí tédabét ta wekú zú billaw bétewe, pesend bét le lay xellkí u be bé dillerraweké hewill biden férí bibn. Hendé lem taybetíyane emaney xuwarewen:
(1) Asan bét bo férbún le rúy dengsazí u wushesazí u rishte sazíyewe.
(2) Rége nedat be dirustibúní "shaz" le shéwekeda.
(3) Hénde dewllemend bét le wajhe da ke hemú zanistekaní pé binúsirét edeb bét yan lojík u felsefe u bírkarí u endazyarí u pizíshkí u bazirganí u kargérrí … htd
(4) Ew símayane be kar béné ke gishtgírin yan jíhanín, wate le zimane sirushtíyekaní jíhanda hen, nek síma taybetíyekan.
(5) Ta radeyekí zor bé layen bét u lay hemwúan pesend bét u he?mú be zimaní daykí xoy bizané .
(6) Hemú zarekaní Kurdí be bé jíyawazí shwén penjeyekí díyaríyan hebét le dirustkirdinída.
(10) Birryarí Ramyarí u Zimaní Fermí:
Díyaríkirdiní pile u payey ziman yan zar le komellékda le hellkewt u sirushtda calakíyekí ramyaríye. Her cende lem babete da amojhgarí u rénimayí u rawéjh kirdin be zimanewan be hend degíré, bellam birryarí giring u yekilakar her le dest hukúmet u perlemaní hellbijhérdirawda debét, hendé jar pirseke be bendékí destúr care dekré yan qanúní zimaní bo der dekré. Tenya birryarí ramyarí detuwané zimanék yan zarék be fermí yan kargérrí binaséné u karubarí kargérrí u dad u mídíyakan u peyrrewí xwéndiní pé rayí bikat. Pirsí be fermíkirdiní zarék katék ser helldedat u le nawceyekda peyda debét ke nawceke debéte xawení qewareyekí síyasí, pésh em kate u pésh dirustbúní qewarey síyasí pirsí zimaní fermí nayete ara.
Cemkí be fermíkirdiní zarék yan zimanék hercende be pallpishtí hukúmet déte dí, le wullatékewe bo wullatékí tir yan be péy jorí birríyareke degorré. Le wílayetí Kyubík le Keneda be fermíkirdiní zimaní Ferensí le wílayetekeda her ewendeye ke Ferrensí debé le tabllokan u férkirdinda be kar bét. Le nawce otonomíyekaní naw éspanya be fermíkirdiní zimaní Bask u Kateloní ewesh degrétewe ke hukúmetí nawendí yarídey ew dezgayane bidat ke em zimane geshe pé deden u billawí dekenewe. Be fermíkirdiní zimaní éspaní le wílayetí New Meksíko le duway núsandiní be Wullate Yekgirtúwekaní Emríka tenya ewende bú ke dermansazekan her dú zimaní Inglízí u éspaní le firoshtiní dermanda be kar bénin. Her weha be fermíkirdiní zimaní (Maorí) le Newzíland tenya bo ewe bú ke nawe kesíyekan werbigérrne ser ew zimane.
Jéyí serinje ke birryarí ramyarí bo díyaríkirdiní payey zarék yan zimanék, bo ewey her birryar nebét u píyade bikrét, debét be sereta bo calakí zíyatir: ew zarey payey komellayetí gewre werdegrét debét xoshí be gorranda téperrét. Debét be kesanék bigutrétewe ke zimaní daykíyan níye. Emesh be duway xoyda péwístí be gorran u nexshey nwé ye bo billawkirdinewe u fér kirdin. Zareke nek le derewey xoy le nawewesh péwístí be geshe kirdin u firawanbún u dewllemend kirdine nek her le wajhe bellkú le rézimanekeshída. Le hemú rúyekewe ew zare debét bigoré u bibét be zimaní neteweyek.
(11) Barí Ziman Le Herémí Kurdistan :
Ashkraye ke le herémí Kurdistanda jige le ‘Errebí u Turkmaní u Siryaní ke zimaní daykí jhimareyekí zor keme le daníshtúwan, xellkeke be zorí Kurdí le raperrandiní karí rojhaneda bekar dénin? Kurdíy Nawerrast yan Bakúr yan Bashúr. Le duway dirustibúní em qeware síyasíye u téperrbúní cendín sall be serída, nakré hemú zarawekaní Kurdí be yekewe be bé jíyawazí,le yek astda bekar bén.Lenaw em zarane debét yekékíyan hellbijhérín le jhér her nawékda bét: fermí, kargérrí, yan yekgirtú bo berréwebirdiní nawceke u perwerde u dad u mídíya le herémekeda. Bo careser kirdiní pirseke u rége girtin le dabeshbún u kertbún pirseke debét dabesh bikré bo pirsí bicúktir ta bere bere be hengawí wurd u le serxo berew ewe birroyn komelleyekí fire zarí takeziman bénínearawe, be jorék ke birryare síyasíyeke u birryare wurdekaní tir ke péwíst debin legell mafí mirov u mafí mindall u binemakaní dímukrasíyet u
fire zarí komellekeda bigunjét u le heman katíshda asayíshí neteweyí u yekbúnman pitewtir bikat ta bituwanín rúberrúy ew tehedíyane bínewe ke déne ber dem.
Em kirdey nasandin u díyarkirdinewey zimaní fermí dekiré be dú qonaxda téperré u he?r qonaxesh cend hengawékí téyída binrét:
He?ngawí yekem: dananí Kurdíy Nawerrast be binaxe u cuwarcéwe bo zimaní fermí/kargérrí yan yegirtú le ber em hoyaney xuwarewe:
(1) Nizíkey sedeyeke réziman u rénúsí heye u berdewam xizmet dekré kitéb u rojhname u govarí pé derdecét le hemú biwarekaní zanistda.
(2) Deyan u sedan lékollínewey zimaní le bareyewe kirawe be zareke xoy yan be zimaní bégane.
(3) Le biwarí perwerde u xwéndinda hengawí gewrey nawe.le sallekaní 1920 be duwawe zimaní xwéndin búwe le nawcey Silémaní u dewruberí. Le sallekaní 1970 – 1975 wek zimaní xwéndin le hemú nawcekaní herémda be kar hatúwe. Le duway niskoy 1975ísh le qutabixane seretayí u nawendí u duwa nawendíyekaní parézigay Hewlér u Silémaní zimaní xwéndin u férbún búwe u he?wllí serkewtúwanesh hebúwe bo bekarhénaní le zankoy Silémaní (1968 – 1972) u Selahedín wek zimanékí zanist,dísan le duway raperrínewe ta em duwayíye wek zimaní xwéndin berdewam le sertapay herémda be karhatúwe. Híc zarékí tir em derfetey nebúwe.
(4) Zimaní shorrish u ramyarí Kurd búwe le Sedey Bístemda. Beyannamey damezrandiní hemú partíye síyasíyekaní Kurdistaní pé núsrawe her weha zimaní here zorbey govar u rojhname síyasíyekan búwe, be nihéní yan ashkra, zimaní nizíkbúnewe búwe le jemawer.
(5) Remzí berxwedan u berhe?llstí berengarbúnewey hemú hukúmete nawendíye yek be duway yekekaní ‘éraq búwe u
he?rgíz xoy nedawe be destewe u he?mú ew hewllaney púcell kirdútewe ke em hukúmetane deyanda bo tékdan u qedexekirdin u rúberrúbúnewe u dijhayetíkirdiní. Zimaneke xoy le hewllekaní tuwandnewe parastúwe le her layekewe hatibé.
(6) Ta radeyekí zor le serxo geshey kirdúwe u xoy le zimane behézekaní dewruberí jíya kirdotewe eger wusheyekí zoríshí lé wergirtibin, ne fonetíkí zaraweke u ne rézimanekey nekewtote jhér karígerí Farsí yan ‘Errebí yan Turkí.
(7) Zimaní zoríney daníshtúwaní nawcey heréme u zimaní le yekitr geyíshtine le nawcekeda be gishtí, wate qisekeran be zarekaní tir, zíyatir lem degen u be karí dénin wek le zarawekaní tir.
Em layene geshane , nek le ber ewey híc cíyawazékí zimaní tirí hebét, ew nawbang u méjhúwe pirr serweríyey dedené ke zimanewanekan be merjí serekí u símay taybetí zimaní fermí yan kargérrí yan yekgirtúy dezanin.
He?ngawí dúwem: Kurdíy Nawerrast lem biwaraneda
bekarbét :
(1) Le ser diraw u alla u paseport u regezname u nasnamey barí kesayetí.
(2) Le name gorrínewe ( mirasilat) legell hukúmetí nawendída.
(3) Le núsíní lewhey dúkanekan u nawí sheqam u qutabixanekan u hémakaní hatúco le hemú nawcekaní herém (jige le parézgay Duhok)
(4) Le name gorrínewe le parézgay Duhokewe bo parézgakaní tirí herém.
He?ngawí séyem :
Kurdíy Jhúrú ( Bakúr) em bekarhénaney hebét yan bo em mebestane bekar bihénré:
1- Bo xwéndin u férbún le cuwarsallí yekemí qutabixane seretayíyekaní parézgay Duhok, Le polí yekemewe ta polí pénjem.
2- Le núsíní lewhey dúkan u nawí sheqam u qutabixane u hémakaní hatúco shan be shaní Kurdíy Nawerrast.
3- Bo name gorrínewe le naw parézgay Duhok.
He?ngawí séyem :
(1)Le beshekaní Kurdí le zankoy Selahedín u Silémaní u Koye u le amojhgay pégeyandiní mamostayan Kurdíy Bakúr bixwéndiré u yekék le madekan bew zimane bigutrétewe le hemú sallekanda.
(2)Beramber beme le beshekaní Kurdí le zankoy Duhok u le amojhgakaní pégeyandiní mamostayan Kurdíy Nawerrast bixwéndiré u he?r salle maddeyek bem zare bigutrétewe.
(b) qonaxí dúwem:
(3) kitéb amade bikré be zimanékí sade u asan le cuwarcéwey Kurdíy Nawerrastda bo bekarhénan le polí pénjem u sheshí qutabixanekaní sinúrí parézgay Duhok.
(4) Muturbe kirdiní Kurdíy Nawerrast be wajhe le hemú zarawekaní tir, be taybetí Kurdíy Bakúr u destkaríkirdinékí kemí hendé díyardey rézimaní téyda be jorék bishét bibét be zimanékí yekgirtú le hemú biwarekanda le hemú nawcekeda bekar bét.
(12) Enjam:
Roshinayí ew rastíyaney serewe demangeyenéte cend xallékí giring.
He?wlldan berdewam bét le pénawí hénane dí zimaní Kurdíy yekgirtú be muturbe kirdin be wajhe u he?ndé díyardey zimaníy be merjé em kare wurd u leserexo bét u negate pileyek ke zimanekan ték bidat.
Bem hengawe hemú zarekaní Kurdí deparézrén le fewtan u le nawcún u régey gesheyan lé nagíré, emesh legell mafí mirov u dímukrasíyetda degunjé.
Shayaní be bír hénaneweye ke hewlldan bo dirustkirdiní zimaní yekgirtú eger le jhér nawí tiríshda bét zor le méjhe destí pékirdúwe u le rúy rézimanewe, be karekaní D. Jemal nebezewe ashkra díyare, rojhanesh muturbe kirdin be wajhe le mídíyakanda hestí pé dekré hercende hendékí bé nexshe u
he?rremekíye. Giring lem qonaxeda cirr kirdinewe u be xérayí be pírewe cúní hengawekane.
perawézekan
1-Sapir, E. 1921 :27
2-Block and Trager, 1942 : 2
3-Carroll,1953:10
4-Hocket,1955:14
5-Chomsky, 1955:12
6-Lqngacker, 1972:19
7-Aitchison, 19:12
8-Aitchison, 1999:107
9- Hudson,1980:25-30
10-Hudson,1980: 139
11-Hudson, 1980: 32-37
12-Aitchison, 1999: 120
13-Saba, 1997: 70-97
14- Saba, 1997 :99- 116
15- Deshé le jíyatí " yekgirtú" zarawey " fermí" , " resmí" yan " kargérrí" be kar bét.
16- Bo nimúne pisporrídan be wushe, her le Kurdíy Nawerrastda sé wushe heye bo" qutabí": qutabí, xwéndikar u férxuwaz. Emane bew shéweyey ésta bekar dén hellawsan le wajhe da dirust deken cunke her sékyan be yek wata bekar dén, bellam dekré bewe pisporrí wergirin ke qutabí bo qutabíyaní seretayí bekarbét, xwéndikar bo qutabíyaní nawendí u serútir u férxuwaz bo qutabí mastir u duktora u qutabí dewre, cunke em xwéndine be xuwayíshte. Bo nimúney pirrkirdinewey boshayí wajheyí dekré wushekaní jhemekaní xuwardin le Kurdíy Bakúrewe wergirín le jíyatí naní beyaní u naní níwerro u naní éware bekar bihénín.
17-Crystal,1997 :355- 56
18-Hudson, 1980 : 32- 34
19-Aitchison, 1999:19
References
Aitchison, J. (1999) Linguistics. Fourth edition, London: Holder and Stoughton
Block and Trager (1942) Outline of linguistics analysis, Baltimore: Linguistic Society of America
Carroll,J. (1953) The Study of Language, Cambridge: Massachusetts
Chomsky,N.(1957) Syntactic Structures, The Hague: Mouton
Crystal,D. (1997) The Cambiridge Encyclopedia of Language, Cambridge: Cambridge
University press.
Hudson,R.(1980) Sociolinguistics, Cambridge: Cambridge University Press
Langacker,R. ( 1972) Fundamentals of Linguistic Analysis, New York: Harcourt Brace Jovanovich
Saba,M. (1977) Contact Languages – Pidgins and Creoles, Houndmills:Palgirave
Sapir,E.(1921) Language, New York: Harcourt Brace.
Tébíní: em babete be sipasewe le dosíyeyek wergírawe ke ekadímíyay Kurdí le Hewlér sebaret be " babetekaní zimaní standard" billawí kirdúwetewe. Bo agadarí xwénerrewaní ruwange raman gwéstúwete ére.
http:// www.ruwange.blogspot
