Dit artikel van Pieter Stockmans verscheen op 19 januari 2018 op MO*.
De eindstrijd voor het noorden van Syrië lijkt ingezet. Het Turkse leger verzamelt zijn troepen voor een groot offensief op de omsingelde Koerdische enclave Afrin, het Syrische leger en Rusland bereiden zich voor op een opmars in Idlib, de Verenigde Staten verstevigen hun greep in gebieden veroverd op IS door een grote pro-Koerdische troepenmacht op te leiden.
Dat is wat we zien. Wat we niet zien, is het schaakspel erachter, de verbanden tussen al deze ontwikkelingen. De grootmachten werpen zich op als beschermers van de milities op het terrein. Ze geven weinig om de ideologische doelen van hun beschermelingen. Ze proberen hen te controleren en te beschermen om hen te kunnen inzetten als pasmunt in deals met andere grootmachten.
- Turkije beschermt het Vrije Syrische Leger en al-Qaeda in Idlib (het groene gebied op de kaart zijn milities van het Vrije Syrische Leger waaronder ook jihadistische salafisten, het donkergroene gebied is al-Qaeda)
- Rusland beschermt de Syrische Democratische Strijdkrachten (SDF) in Afrin, de Koerden van de Volksbeschermingseenheden (YPG) maken er deel van uit (het kleine gele gebied in het noordwesten op de kaart, links van het grijze gebied dat de Turkse bufferzone tussen de twee Koerdische regio’s aanduidt)
- De Verenigde Staten beschermen de SDF en de Koerden van de YPG ten oosten van de Eufraat (het grote gele gebied op de kaart)
- Rusland en Iran beschermen het Syrische leger (het rode gebied op de kaart)
‘Vele media staren zich blind op de Turkse provocaties aan het adres van de Verenigde Staten, maar het is naar het spel tussen Turkije en Rusland dat we moeten kijken’, klinkt het bij Turkije-specialisten. Wat weinigen momenteel zien, is dat Afrin samen met Idlib verhandeld wordt als pasmunt in een nakende deal tussen Rusland en Turkije. De deal kan beslissend zijn voor Noord-Syrië. Als Rusland groen licht geeft voor Turkse luchtaanvallen op Afrin staat de Koerdische toekomst in Syrië op het spel.
Gebruik onderstaande interactieve kaart tijdens het lezen van dit artikel. Zoom in en uit.
Wat wil Turkije? Geen Koerdische entiteit in Syrië
De Koerden van de YPG, een militie die ideologische banden heeft met PKK, zijn als onderdeel van de SDF versterkt uit de strijd tegen IS gekomen.
Sinds ze in oktober 2017 triomfantelijk de YPG-vlag en het portret van PKK-leider Abdullah Ocalan in de voormalige hoofdstad van het IS-kalifaat Raqqa plaatsten, controleren zij het uitgestrekte gebied tussen de Turkse en Iraakse grens en de rivier de Eufraat.
De Turkse president Erdogan wil verhinderen dat ze die winsten kunnen verzilveren door ook Afrin aan te hechten, een niet-aangehechte Koerdische enclave die de YPG al controleren sinds 2012, ten westen van de Eufraat in de uiterste noordwestelijke hoek van Syrië.
Eind 2016 bombardeerde Rusland de door Turkije gesteunde rebellen bij Azaz. De Koerden van de YPG in Afrin zagen hun kans om gebied op die rebellen te veroveren. Via Azaz heeft Turkije altijd de rebellen bevoorraad, van de Turkse grens tot Idlib. Die route werd afgesloten door de Syrisch-Russische overwinning in Aleppo. Later liet Rusland Turkije toe om daar een Turkse bufferzone uit te bouwen tegen Koerdische gebiedsuitbreiding. Na de aanslag bij een militair hoofdkwartier in de Turkse hoofdstad Ankara op 17 februari 2017 lanceerde Turkije aanvallen tegen de Syrische Koerden in Afrin. Het was vooral een signaal: ruk niet op naar Azaz. In diezelfde periode opende PYD, de partij van de Syrische Koerden waarvan de YPG de gewapende vleugel is, een kantoor in Moskou.
Rusland beschermt het luchtruim boven Afrin. Daar kan binnenkort verandering in komen omdat Turkije en Rusland een grote deal bekokstoven.
Voor de inwoners van Afrin begon 2018 met een schok. De belegering door het Turkse leger en pro-Turkse milities van het Vrije Syrische Leger escaleerde fel.
Vanuit het noorden en het westen kwam artillerievuur van Turkse tanks opgesteld aan de Turkse grens. Vanuit het zuiden, het vuur van Turkse tanks opgesteld op Syrisch grondgebied juist onder Afrin. Vanuit het oosten, de Turkse bufferzone, het vuur van Turkse tanks en het Vrije Syrische Leger opgesteld bij het Syrische Azaz.
Dat gebied kon Turkije een jaar geleden bezetten tijdens Operatie Eufraat-Schild. Turkije slaagde er toen in om een bufferzone te creëren tussen kanton Afrin en de rest van de zelfverklaarde autonome regio gecontroleerd door de SDF, waarin de YPG domineren.
In de gevechten konden de SDF het gebied van Afrin wel uitbreiden, maar niet verbinden met de rest van de regio. De Turkse bufferzone, in Turkije bekend als de “Eufraat-Schildregio”, wordt tegenwoordig beveiligd door pro-Turkse Syrische rebellengroepen van het Vrije Syrische Leger. Hun discours is gekopieerd van Erdogan, en ze werken samen met Turkse inlichtingendiensten.
Nu zou Erdogan Afrin willen inlijven in de Turkse bufferzone. Op 14 januari verhoogde hij de inzet door te dreigen met een nieuw offensief tegen Afrin. ‘De volgende dagen zullen we verder afrekenen met Afrin in de Operatie om Onze Zuidelijke Grens te Zuiveren van Terreur’, schreef hij op Twitter.
Volgens de regeringsgezinde krant Sabah, die de plannen publiceerde, zouden het Turkse leger en 20.000 strijders van het Vrije Syrische Leger de laatste voorbereidingen hebben afgerond. Zwaar militair materieel, tanks en troepen werden ontplooid aan de grens met Afrin in de Turkse provincie Hatay en het Syrische Azaz.
De rest van de plannen klinkt akelig concreet en doet denken aan hoe het Turkse leger destijds Operatie Eufraat-Schild begon: ‘De landoperatie zal beginnen als de Speciale Eenheden aankomen. Artillerie-eenheden op vier strategische punten ten zuiden en ten oosten van Afrin zullen tegelijkertijd vuren.’
‘De afgelopen paar nachten slapen we amper’, zegt een Syrisch-Koerdische vluchteling uit Afrin in België. ‘Onze familie, mijn moeder, mijn broers, ze wonen allemaal nog in Afrin.’
Inwoners van Afrin die nog niet gevlucht zijn, bereiden zich voor op het ergste. Erdogan wil het Vrije Syrische Leger ondersteunen met luchtaanvallen op de YPG in Afrin, maar dat kan voorlopig niet omdat het Russische leger het luchtruim boven Afrin beschermt.
Daar kan binnenkort verandering in komen omdat Turkije en Rusland een grote deal bekokstoven. Als dat gebeurt, begint een nieuwe fase in de Syrische oorlog, een fase die beslissend kan blijken.
Wat wil Rusland? Het gebied links van de Eufraat
In november 2017 stonden de presidenten van Turkije, Rusland en Iran verenigd voor het oog van de camera na hun ontmoeting in het Russische Sochi. Alsof zij onder hun drietjes de toekomst van Syrië zouden bepalen en het Westen buiten spel zouden zetten. Maar de Koerdische kwestie is het haar in de boter tussen Rusland en Turkije.
Want voorlopig houdt Rusland de boot af. Op 15 januari riep de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov Turkije op om de artilleriebeschietingen op Afrin te stoppen. Met zijn dreigement tegen Afrin, waar het Russische leger een militaire basis heeft, lijkt Erdogan de druk op Rusland te willen opvoeren om de deal rond te krijgen.
Wat houdt de deal in en hoe is Afrin de sleutel? Een goedgeplaatste bron die anoniem wenst te blijven uit vrees voor repercussies uit Turkije – een senior fellow van een denktank dichtbij de Turkse beleidsvorming – deelde deze informatie met MO*:
Rusland wil Idlib
Zodat de Syrische regering alle steden op de westelijke as van Deraa en Damascus tot Homs, Hama en Idlib controleert. En zodat Rusland de jihadisten uit Tsjetsjenië en Dagestan verslaat die zich in Idlib bij al-Qaeda hebben aangesloten.
Hoe kan Rusland Idlib “krijgen”? Rusland zou Afrin opofferen en Idlib in de plaats krijgen van Turkije. Hoe zou Turkije Idlib aan Rusland “geven”? Turkije zou de grenzen sluiten en de bevoorradingsroutes van al-Qaeda in Idlib afsluiten. Al-Qaeda zou een vogel voor de kat worden in een Syrisch-Russische belegering naar het voorbeeld van de belegering van Aleppo. De gevolgen voor de burgerbevolking in Idlib zouden waarschijnlijk even dramatisch zijn, maar Assad en Rusland krijgen wat ze willen.
Turkije wil Afrin
Zodat de Turkse bufferzone wordt uitgebreid en de YPG nooit de hele Syrisch-Turkse grens onder controle zouden krijgen.
Hoe kan Turkije Afrin “krijgen”? Turkije zou Idlib opofferen en Afrin in de plaats krijgen van Rusland. Hoe zou Rusland Afrin aan Turkije “geven”? Het Russische leger zou zich terugtrekken uit Afrin en het luchtruim boven Afrin openen. Sommige verslagen jihadisten uit Idlib zouden naar de Turkse bufferzone kunnen komen om voor Turkije te vechten tegen de YPG in Afrin. De YPG zouden een vogel voor de kat worden in een belegering door het Turkse leger en jihadisten naar het voorbeeld van de Turkse bombardementen op Koerdische gebieden in zuidoost-Turkije. De gevolgen voor de burgerbevolking in Afrin zouden waarschijnlijk even dramatisch zijn, maar Turkije krijgt een deel van wat het wil.
Op lange termijn zou Turkije Afrin moeten opgeven aan de Syrische regering, maar dan zal het met de regering afspreken om het Koerdische autonomiestreven te onderdrukken. Dan is het terug naar start voor de Koerden, die onder het Assad-regime decennialang onderdrukt werden.
De VS hoeven Afrin niet
Zonder Afrin kunnen alle strijders van de YPG en de SDF zich concentreren op de grote Amerikaanse invloedzone ten oosten van de Eufraat. Dat is goed voor de VS. Zij veranderen de missie van de SDF om daar voor Amerikaanse belangen te vechten. De VS krijgen wat ze willen.
De Koerden van de YPG?
Zij zijn het offer dat de drie grootmachten zullen brengen om de belangen onder elkaar te verdelen. Hun enige keuze is om “de imperialistische grootmacht te dienen”, de VS, in een grote regio met veel Arabische dorpen en steden waar Koerden niet eens een meerderheid zijn. Dat is niet het einddoel dat zij voor ogen hebben. Afrin is belangrijk voor hen omdat er daar een grote meerderheid Koerden is en het een belangrijke regio voor hun autonomie en economie is. Je kan Afrin de olijfboomschuur van Koerdistan noemen. De Koerden willen hun eigen rechten, niet de meester van de Arabieren en de marionet van een grootmacht zijn.
Omdat de YPG in Afrin geïsoleerd zijn, heeft het Russische leger zich er kunnen opwerpen als beschermer. ‘Rusland geeft weinig om de Koerden maar beschermt Afrin alleen om het te kunnen inzetten als pasmunt of pion op het schaakbord’, zegt de senior fellow van de denktank die sprak op voorwaarde van anonimiteit.
‘Mensen in Afrin zijn doodsbang dat jihadisten met Turkse luchtsteun Afrin zullen binnenkomen en burgers zullen doden zoals IS in Kobani.’
‘Zolang Turkije geen garanties krijgt dat Rusland Afrin zal verlaten, zal het de druk op Rusland blijven opvoeren’, zegt Wladimir van Wilgenburg, Midden-Oosten analist gespecialiseerd in Koerdische politiek. ‘Op twee manieren. Eén: Turkije blijft de Syrische rebellen in Idlib ondersteunen om wél tegen Assad en de Russen te vechten. Twee: door te dreigen met een nieuw offensief tegen Afrin. Maar het is vooral een dreigement. Zonder het groen licht van Rusland zal Turkije het offensief niet lanceren. Het lot van Afrin ligt dus in handen van Rusland.’
‘Turkije zal niet zelf op het terrein in Afrin blijven, die taak zal het overlaten aan de pro-Turkse milities van het Vrije Syrische Leger’, zegt de senior fellow die anoniem spreekt. ‘Onder hen ook jihadisten met een nog diepere haat voor de Koerden en PKK. Mensen in Afrin zijn doodsbang dat jihadisten Afrin zullen binnenkomen en burgers zullen doden zoals IS in Kobani. Het zou een nieuwe grote vluchtelingenstroom kunnen veroorzaken.’
De video toont wat de autonome regering in Afrin opbouwde en wat ze dreigt te verliezen.
‘Het is niet zeker dat Turkije wil dat pro-Turkse milities Afrin bezetten’, zegt Wladimir van Wilgenburg. ‘Afrin isoleren is voldoende. Turkije wil vooral Tell Rif’at, Manbij en de luchthaven van Mannigh. Zo kunnen de SDF vanuit Afrin niet oprukken naar het oosten. De Turkse dreiging is eerder bedoeld als een waarschuwing aan het adres van Rusland, dan als een effectieve preventieve aanval.’
Volgens de senior fellow gebruikt Erdogan Afrin ook om de Turkse publieke opinie op te hitsen voor nationalistische propagandadoelen: ‘In 2019 zijn het verkiezingen in Turkije. Erdogan overleeft op die manier. De Koerden van Afrin worden ontmenselijkt als de ultieme vijand. Ophitsing tegen het kleine Afrin, met een deal met de Russen in het vooruitzicht, is makkelijker dan ophitsing tegen de Koerden in de Amerikaanse invloedzone waar ze veel sterker staan.’
Wat willen de Verenigde Staten? Het gebied rechts van de Eufraat
De Verenigde Staten hebben ongeveer 2000 soldaten op het terrein in Noord-Syrië, ter ondersteuning van de internationale anti-IS coalitie.
Op 11 januari in de Senaat gaf David Satterfield, kabinetschef van de Nabije Oosten-desk van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken, toelichting bij de post-IS strategie van president Trump. De vraag die voorlag: hoe kunnen de VS in Noord-Syrië na de terugtrekking van de troepen een machtsvacuüm vermijden, zoals dat gebeurde in Irak?
President Trump wil een strijdkracht opbouwen om de aanwezigheid van Iran in Syrië in te dammen. Syrische Koerden maken er deel van uit, maar ze is dus niet tegen Turkije gericht.
Satterfields antwoord: ‘President Trump is niet van plan om de overwinning uit te roepen en dan weg te gaan. We zullen in Syrië blijven om het vitale noorden en noordoosten te stabiliseren, om onze bondgenoten daar te beschermen – de SDF die zo waardevol waren in de strijd tegen IS. We zullen de politieke structuren in dat gebied helpen transformeren tot een model voor een nieuw staatssysteem voor het hele land, waarin burgers correct vertegenwoordigd worden. We zullen een strijdkracht opbouwen om de grenzen van het SDF-gebied te beschermen en om de aanwezigheid van Iran in Syrië in te dammen. Daarom zijn betrouwbare bondgenoten op het terrein belangrijk.’
Dat laatste kadert in Trumps bredere anti-Iranstrategie en verklaart volgens Wladimir van Wilgenburg waarom Trump méér steun biedt aan de Amerikaanse bondgenoten op het terrein dan Obama. ‘Hoewel het beleid zelf niet veranderd is’, zegt van Wilgenburg.
Op 13 januari bevestigde officier-kolonel Thomas F. Veale, woordvoerder van de Combined Joint Task Force van de internationale anti-IS coalitie onder leiding van de VS, aan The Defense Post dat de coalitie 30.000 soldaten opleidt die onder het bevel van de SDF zouden komen.
Die zouden de Syrian Border Security Force vormen om het uitgestrekte gebied tussen de rivier de Eufraat, de Turkse grens en de Iraakse grens te bewaken. ‘Op dit moment leiden we 230 soldaten op’, zei Veale.
‘In totaal zullen we 15.000 leden van de SDF heroriënteren naar deze nieuwe missie nu hun missie tegen IS op zijn einde loopt. De andere 15.000 zullen gerekruteerd worden. Dat zullen niet allemaal Koerden zijn, maar ook Arabieren en anderen minderheden.’
Dat stelt Turkije niet gerust. Turkije noemt de SDF al langer een “dekmantel voor de terroristische en separatistische doelen van de YPG”. Turkse regeringsgezinde media spreken dramatisch over de dreiging van een “Noordelijk Leger”, of een “terroristenleger”. Turkije riep op 10 januari al de Amerikaanse ambassadeur op het matje.
‘De terreurcorridor die de Koerdische groepen met de steun van de VS willen opzetten in Noord-Syrië ligt in het gebied van de Misak-ı Milli. Iedereen die dat probeert, zal met lege handen achterblijven’, zei Erdogan. Erdogan vindt dat Turkije historische claims kan leggen op Noord-Syrië omdat dat gebied binnen de grenzen van de territoriale claims van het laatste Ottomaanse parlement van 1920 lag.
Erdogan vindt dat Turkije historische claims kan leggen op Noord-Syrië omdat dat gebied binnen de grenzen van de territoriale claims van het laatste Ottomaanse parlement van 1920 lag.
Het is ongelukkig, maar de “Amerikaanse” strijdkracht om de grenzen van het SDF-gebied te beschermen, moet de Amerikaanse invloedzone beschermen tegen de Iraanse invloed ten zuiden van de Eufraat, niet tegen Turkije in het noorden.
Toevallig bestaat de strijdkracht wel uit strijders die niet geïnteresseerd zijn in de Amerikaanse anti-Iran doelen, maar die met de Amerikaanse steun sterker willen worden om tegen Turkije te staan. En veel van die strijders hebben banden met PKK, ook in de VS als “terroristische groepering” bestempeld.
Het is dat dat Erdogan zorgen baart, naast het feit dat de VS ‘de politieke structuren in het gebied zullen helpen transformeren tot een model voor een nieuw Syrisch staatssysteem’. Want dat klinkt verdacht veel als wat de YPG zelf verklaren. De YPG willen geen afscheiding van Syrië, maar wil van Syrië een federale staat maken met autonomie voor de regio’s. Een democratisch confederaal systeem voor heel Syrië.
De Amerikanen zijn niet zozeer voorstander van de Koerdische autonome regio, maar zijn wel geïnteresseerd in het federale systeem voor Syrië. Ze streven ook eerder hun eigenbelang na dan de Koerden aan autonomie te willen helpen.
Over de aangekondigde Turkse aanval op Afrin lijken de VS niet bezorgd. Pentagon-woordvoerder Eric Pohan zei dat de VS niet speculeren over een Turkse aanval op Afrin. De bedreigingen zijn nochtans concreet en Turkije bombardeert Afrin al maandenlang occasioneel.
Waarom houden de VS zich zo op de vlakte? ‘Amerika heeft geen troepen in Afrin’, zegt van Wilgenburg. ‘Afrin is niet zo belangrijk voor de VS en bovendien is de strijd tegen IS in Raqqa voorbij. De VS zijn dus niet meer bang dat een Turkse aanval op Afrin de strijd tegen IS zou ondermijnen.’
‘Afrin is zelfs een probleem voor de VS’, zegt ook de senior fellow van de denktank die sprak op voorwaarde van anonimiteit. ‘Omdat de YPG zich in Afrin beschermd voelen door Rusland kan Rusland verdeel-en-heers spelen tussen de YPG en de VS. Zonder Afrin zullen de VS de YPG niet moeten delen met Rusland. Heel de YPG zal verenigd zijn in de Amerikaanse invloedzone.’
Om Afrin voor te bereiden op de eindstrijd proberen de SDF Afrin te bevoorraden, maar op de luchtsteun van de internationale coalitie zullen ze niet kunnen rekenen.
Het Koerdische streven naar autonomie in noord-Syrië gebeurt in een onvoorstelbaar kluwen van geopolitieke belangen van de grootmachten.
Wat velen al langer vreesden, wordt steeds concreter: dat Afrin geen deel zal uitmaken van een Koerdische autonome regio in het noorden van Syrië, van de Amerikaanse invloedzone in Syrië. Tenzij de VS de SDF zo sterk ondersteunen dat ze de door Turkije gesteunde milities kunnen verslaan en verdrijven. Maar ook daarvoor dient het Turkse dreigement van de afgelopen dagen: om de VS duidelijk te maken dat dit de enige echte rode lijn is.
De kans is groot dat Afrin er binnenkort alleen voor staat. De YPG zullen alles in het werk stellen om de verwezenlijkingen van de afgelopen vijf jaar in Afrin – niet alleen de verovering van het grondgebied, maar de opbouw van autonome instellingen, eigen onderwijs en een nieuw politiek systeem in dat gebied – te beschermen.
Om Afrin voor te bereiden op de eindstrijd probeerden de SDF aan de overkant van de Turkse bufferzone de YPG in Afrin al te bevoorraden. Via regeringsgebied. Maar op de luchtsteun van de internationale coalitie zullen ze niet kunnen rekenen. En het was toch die luchtsteun die beslissend was in Kobani.
Voor de zoveelste keer in de geschiedenis worden de Koerden in de steek gelaten en opgeofferd door hun ogenschijnlijke bondgenoten.